Symfonieorkest Vlaanderen

Kursaal Classics
Zondag 19 maart 2023 
Das Lied von der Erde

16:15: Inleiding Frank Pauwels in de Ridderzaal
17:00: Concert

Programma

Gustav Mahler (1860-1911) | Das Lied von der Erde
Met 6 liedteksten gebaseerd op een bloemlezing uit Chinese lyriek van Hans Bethge (1876-1946) onder de titel ‘Die chinesische Flöte’
Filip Rathé (° 1966) | Em cada lago
Gebaseerd op 5 liedteksten, waarvan nrs. 1 en 5 van Fernando Pessoa en de overige 3 van Mário Quintana.

Beide composities grijpen afwisselend op elkaar in:
    I. Das Trinklied vom Jammer der Erde (Mahler)
        1. Aguardo (Rathé)
    II. Der Einsame im Herbst (Mahler)
        2. As coisas inatingíveis (Rathé)
    III. Von der Jugend (Mahler)
        3. Quêre-las (Rathé)
    IV. Von der Schönheit (Mahler)
        4. A mágica presença (Rathé)
    V. Der Trunkene im Frühling (Mahler)
        5. O exclui (Rathé)
    VI. Der Abschied (Mahler)

Uitvoerder

Symfonieorkest Vlaanderen (SOV)
Kristiina Poska, muzikale leiding
Christianne Stotijn, mezzosopraan/alt
Peter Gijsbertsen, tenor

Toelichting 

Mahler 
Begin 1907 kreeg Gustav Mahler een nieuw gepubliceerde verzencollectie van Duitse vertalingen uit het Chinees, Hans Bethges Die chinesische Flöte (De Chinese fluit). Mahler, afgeleid en overwerkt, legde het boek opzij. Toen hij laat die zomer het geschenk weer tegenkwam, was hij erger dan overwerkt. In juli was zijn dochter Maria, vier en een half, overleden aan roodvonk en difterie, en hij had vernomen dat hij zelf aan een ernstige hartaandoening leed. Bovendien liep zijn contract als directeur van de Wiener Staatsoper ten einde. Die melancholische verzen spraken Mahler aan met een bijzondere urgentie. Maar troosteloos en geconfronteerd met de verslechtering van zijn huwelijk met de levendige en jeugdige Alma, componeerde hij die zomer niets.

In de zomer van 1908 kwam de moedeloosheid terug. Mahler nam het boek opnieuw ter hand en het verschafte hem opnieuw betekenis en zin in het leven. Hij maakte zich de teksten eigen, bracht veranderingen aan waar het hem beliefde en de liedjes werden zijn belangrijkste project voor de zomer in 1908. In september 1909 was de partituur af. De uitvoering heeft hij  niet meer meegemaakt. Zijn vriend, discipel en voormalig assistent Bruno Walter creëerde Das Lied von der Erde in  München op 20 november 1911. 

Mahler deed een beroep op de menselijke stem en het woord om zijn muzikale ideeën te complementeren. Hier spreekt hij het orkest met alle middelen aan om een ondergrond en aanvulling te leveren voor de solo’s van de tenor en de alt (of bariton). De exotische atmosfeer van de woorden wordt subtiel gesuggereerd door de klankkleur en het gebruik van de pentatonische schaal. In Das Lied von der Erde komen alle aspecten van Mahlers talent terug. Nergens anders formuleerde hij zo helder en evenwichtig het typische dualisme van extatisch genot met een onderstroom van doodsgedachten, die niet alleen van hemzelf, maar ook de herfsttij van de hele romantiek lijkt te karakteriseren.  De nadrukkelijke terugkerende frase uit het eerste lied ‘Dunkel is das Leben, ist der Tod’ (Duister is het leven, is de dood) kon wellicht nooit krachtiger in muziek worden uitgedrukt dan op dat moment in de geschiedenis. Dualisme is de sleutel tot Mahlers stijl. Mahler verenigt verfijning met eenvoud, hij probeert het meest verhevene, de veel omvattende kosmische ideeën en worstelingen te combineren met lyriek, Oostenrijkse volksmuziek, landschapsschilderingen, populaire dansritmes, koorthema’s, marsen, parodieën, het groteske en het spookachtige. Iedere ‘symfonie’ moest een ‘wereld’ zijn. 

De Chinese fluit bevatte geen authentieke directe vertalingen van de originele gedichten – in feite kende Bethge helemaal geen Chinees. Bethge 'leende' zijn materiaal van tussenliggende bronnen, met name van een verzameling uit 1905 van Hans B. Heitman, die zelf was gebaseerd op Franse vertalingen van bekende sinologen Judith Gautner en Herven Saint-Denis. 

1. Das Trinklied vom Jammer der Erde ("Het drinklied over de ellende van de aarde") – Li-Tao-Po. 
Een viering van wijn om twijfels en angst te verdrijven, althans tijdelijk, terwijl de stoten energie van elk couplet verdwijnen in "Dunkel ist das Leben, ist der Tod"
Na een geruststellend intermezzo komt het centrale thema van het werk naar voren: het contrast tussen vergankelijke levens en de duurzaamheid van de natuur, versterkt door een treffend beeld van een huilende aap die op maanverlichte graven hurkt (wat misschien ook de nutteloosheid suggereert van protesteren tegen het universele plan).

2. Der Einsame in Herbst ("De eenzame in de herfst") – Tchang-Tsi
Een zachte, vermoeide reflectie op het verwelken van het leven.

3. Von der Jugend ("Over de jeugd ") – Li-Tai-Po
Gelukkige jeugdige vrienden verzamelen zich vreedzaam in een groen porseleinen paviljoen en zwembad om te drinken en te kletsen.

4. Von der Schönheit ("Over de schoonheid ") – Li-Tai-Po
Een liefdesscene in een betoverend landschap. Meisjes verzamelen lotusbloemen bij een rivieroever. De muziek explodeert als jongens op paarden voorbij draven en wijkt dan af als een meisje naar hen hunkert.

5. Der Trunkene im Frühling ("De dronkenlap in de lente") – Li-Tai-Po
Het leven keert weer terug in de drukkende droom van lijden, daarom:  ‘’de enige manier om het geluk van de lente te verdragen, is door er dronken doorheen te slapen.’’
6. Der Abschied ("Afscheid ") – Mong-Koo-Yen en Wang-Wei (die persoonlijke vrienden waren)
Twee gedichten zijn samengesmolten. De avond valt en de natuur komt tot rust. De vermoeiden zijn thuis gekomen en zoeken in hun slaap naar het verloren fortuin: de jeugd. 

In de duisternis wacht een dichter op zijn vriend om hem vaarwel te zeggen. De vriend komt en gaat eenzaam weer, de bergen in om nooit weer terug te keren. De laatste regels zijn van Mahler zelf, waarmee het werk op een zeer persoonlijke en onbeschrijfelijk ontroerende toon wordt afgesloten – een perfecte mix van hoop en berusting, van verlangen en vrede, van voltooiing en vernieuwing, van geloof in de eeuwigheid getint door de wetenschap dat hij spoedig zou zelf afscheid nemen:

Filip Rathé 
Filip Rathé belicht via zijn nieuwste partituur Em cada lago … (In elk meer …) met vijf
muzikale spotjes details uit de zes ‘Mahlerschilderijen’ van Das Lied von der Erde. Zijn compositie fungeert bewust als een pendant van Das Lied von der Erde. Om die reden vormen niet de hertalingen van de oude Chinese gedichten in Mahlers werk het uitgangspunt, maar wel de poëzie van de Portugese dichter Fernando Pessoa en zijn Braziliaanse collega Mário Quintana. “Grandioos”, zo omschrijft Rathé hun gedichten: mijmeringen over grootsheid in volledigheid, over wachten op wat je niet kent, over hoe alles eindigt in stilte, … In het gebruik van natuurbeelden om grote levensvragen te adresseren, komen ze heel dicht bij de teksten van Das Lied. Vanuit de beelden van Pessoa en Quintana schiep Rathé overwegend donkere klanklandschappen … donker in al hun schoonheid. De teksten zijn in de partituur niet te horen, maar vormden de inspiratie voor elk aspect van de compositie: van ademhaling, woordklank, ritme en accent tot inhoud, sfeer en symboliek. Doordat ze natuurbeelden gebruiken om de grote levensvragen te behandelen, komen de gedichten dicht bij de teksten van Das Lied. Rathé hoopt dat ‘’Mahlers liederen en zijn compositie in elkaar verglijden en versmelten tot één muziekbeleving’’. (Interview: Sofie Taes)

Teksten: Das Lied von der Erde (vertaling Pieter Simons)

1 Het drinklied over de ellende van de aarde
Reeds wenkt de wijn in gouden bokalen. Maar drink nog niet! Eerst zing ik u een lied! Dat lied vol kommer zal een hard lachen in de zielen laten klinken.  Als de ellende nadert liggen de tuinen van de zielen er verlaten bij, verwelkt en dan sterft de vreugde, het gezang. Donker is het leven, is de dood. 

Heer des huizes, je kelder bergt een weelde aan goudgele wijn. Hier, deze luit eigen ik me toe. De snaren klinken en de glazen worden leeg.  Dat zijn de dingen die goed samen passen.  Een volle beker wijn, zo op z’n tijd, is meer waard, dan alle rijkdom hier op aarde! Donker is het leven, is de dood. 

Het hemelse blauw blijft eeuwig en de aarde zal lang zijn positie bewaren en bloeien in mei. Jij echter, mens, hoe lang leef jij dan wel? Geen honderd jaren mag je je tanden zetten in de miezerige dingen van deze aarde. Kijk, daar beneden! In het maanlicht op de graven hurkt een wilde spookachtige figuur. Het is een aap. Horen jullie hoe zijn gebrul het uitschreeuwt in de zoete geur van het leven! Neem nu de wijn! Nu is het tijd, kameraden! Leeg jullie gouden bekers tot op de bodem! Donker is het leven, is de dood.

2 Eenzame in de herfst
Herfstnevels golven blauwig over het meer. Met rijp beslagen staan alle grassen.
Men denkt, een kunstenaar heeft stof van jade over de fijne bloesem uitgestrooid.
De zoete geur van bloemen is vervlogen. Een koude wind laat hun stengels buigen. Weldra zullen de verwelkte, gulden bladen van de lotusbloemen op het water neerstrijken.

Mijn hart is moe. Mijn kleine lamp ging knetterend uit, dat maant me te gaan slapen.
Ik kom naar jou, vertrouwde legerstede. Ja, bied me rust, ik heb behoefte aan verkwikking.

Ik huil veel in mijn eenzaamheid. De herfst in mijn hart duurt te lang. Zon van liefde, zal je nooit meer schijnen, om mijn bittere tranen mild droog te laten worden? 
 
3 Over de jeugd
Midden in de kleine vijver staat een paviljoen, gemaakt van groen en wit porselein. Als de rug van een tijger welft de brug zich omhoog uit de jade naar het paviljoen. In het huisje zitten vrienden, goed gekleed te drinken, te babbelen. Sommigen schrijven gedichten. Hun zijden mouwen glijden naar beneden,  hun zijden mutsen zakken grappig diep in hun nek. Op het stille oppervlak van de kleine vijver kun je alles mooi in spiegelbeeld zien. Alles staat op zijn kop in het paviljoen van groen en wit porcelein. Als een halve maan staat de brug, met de leuning omgekeerd.  Vrienden, mooi gekleed, drinken, babbelen.

4 Over de schoonheid
Jonge meisjes plukken bloemen, plukken lotusbloemen aan de oeverranden. Tussen bosjes en blaadjes zitten ze, doen ze de bloemen in hun schoot en roepen ze elkaar gekkigheidjes toe. Een gouden zon weeft zich om de gestalten, weerspiegelt ze in het blanke water. De zon weerspiegelt hun slanke lijfjes, hun zoete ogen. En een briesje heft plagerig hun geweven zijden mouwtjes omhoog, voert de tover van lekkere geurtjes door de lucht. O kijk eens, wat stormen daar voor mooie jongens aan de waterkant op stoere paarden? Feller glanzend dan de zonnestralen. Al vanuit het struikgewas richting groene weiden draaft het jongfrisse volk naar voren. Het paard van een jongen hinnikt vrolijk en schiet en stuift voorbij. Over bloemen en grassen schieten de hoeven, ze verpletteren in een keer de neergeslagen bloesem. Hei! Met weelderig wapperende manen. Dampend, snuivend, briesend. Gouden zonlicht weeft om de gestalten, spiegelt zich in het blanke water. En het mooiste meisje stuurt lange blikken van verlangen achter hem aan. Haar trotse houding is slechts schijn. In het fonkelen van haar grote ogen, in het donker van haar hete blik, weerklinkt klagend de opwinding van haar hart.

5 De dronkenlap in de lente
Als het leven slechts een droom is. waarom dan vermoeidheid en zorg? Ik drink tot ik niet meer kan, de hele lieve dag. En als ik niet meer drinken kan omdat mijn keel en ziel te vol zijn, dan tuimel ik naar mijn deur en slaap ik heerlijk. Wat hoor ik bij ’t ontwaken? Luister! Een vogel zingt in de boom.  Ik vraag hem of het al lente is, het is alsof ik droom. De vogel twittert: ja, de lente is er, hij is vannacht gekomen! Vanuit een verre slaap kijk ik glazig omhoog, de vogel zingt en lacht, en lacht! Ik vul opnieuw de beker en maak hem in een keer leeg en zing, tot de maan gaat schijnen aan het zwarte firmament. En als ik niet meer zingen kan dan slaap ik weer in! Wat interesseert mij de lente? Laat mij maar dronken zijn!

6 Afscheid
De zon verdwijnt nu achter het gebergte. In alle dalen valt de avondschemer met zijn schaduw die verkoeling biedt. O zie! Als een zilveren gondel zweeft de maan de blauwe hemelzee omhoog. Ik word gewaar hoe zoet een windje waait achter de donkere dennen. De beek zingt zeer welluidend in het donker. De bloemen verbleken in het licht van de schemering.  De aarde haalt vol rust en slaap adem. Alle hartstocht zal nu dromen. Vermoeide mensen gaan huiswaarts om in hun slaap vergeten geluk en hun jeugd opnieuw te leren kennen. De vogels zitten stil op hun twijgjes. De wereld valt in slaap. Het waait koel in de schaduw van mijn dennen. Ik sta hier en wacht op mijn vriend. Ik wacht op zijn laatste afscheidsgroet. Ik verlang, o vriend, om aan jouw zijde de schoonheid van de avond te genieten. Waar blijf je? Je laat me lang alleen! Ik trek van hier naar daar met mijn luit, over wegen die opzwellen door het zachte gras.  O schoonheid, o eeuwige lievende, levende levensdronken wereld!

Hij steeg af van ’t paard en reikte hem de dronk ter afscheid aan. Hij vroeg hem waarheen hij reisde en waarom dat zo moest zijn. Hij sprak, zijn stem was omfloerst. ‘Jij, mijn vriend, mij was dit aards bestaan geluk ontzegd! Waarheen ik ga? Ik ga. Ik trek de bergen in. Ik zoek rust voor mijn eenzaam hart.  Ik trek naar mijn vaderland, mijn woonplaats. Ik zal nooit meer de wijde wereld in gaan. Stil is mijn hart en het wacht op zijn uur. Tot het tijd is.’

 Die lieve aarde, overal bloeit de lente op en wordt het opnieuw groen. Overal en eeuwig blauwt het licht de verten!  Eeuwig, eeuwig, eeuwig…

Biografieën

Symfonieorkest Vlaanderen
Al meer dan zestig jaar is Symfonieorkest Vlaanderen een vaste waarde in het Vlaamse
culturele landschap. Het orkest vervult een voorbeeldfunctie in het scheppen van kansen voor jonge, talentvolle musici, componisten, solisten en dirigenten, en maakt muziek uit heden en verleden toegankelijk voor een zo breed en divers mogelijk publiek in Vlaanderen en daarbuiten. In 1995 werd het omgedoopt tot ‘Het Symfonieorkest van Vlaanderen’ en wat later tot ‘Symfonieorkest Vlaanderen’. Na een grondige hervorming bekleedden achtereenvolgens David Angus, Etienne Siebens, Seikyo Kim en Jan Latham-Koenig de functie van chef-dirigent. Sinds het concertseizoen 2019-20 staat de Estse dirigent Kristiina Poska aan het roer.

Kristiina Poska
De Estse Kritiina Poska Is sinds seizoen 2019-20 chef-dirigent van Symfonieorkest Vlaanderen, met wie ze samen de volledige Beethoven-cyclus uitbrengt op cd bij Fuga Libera. Naast haar werk als internationale concertdirigente heeft Poska een succesvolle operacarrière. Recent dirigeerde ze Die Zauberflöte van Mozart in een regie van  Yuval Sharon bij Staatsoper Berlin en Puccini’s La Bohème in een regie van Robert Carsen bij Opera Ballet Vlaanderen.

In 2013 won ze de felbegeerde Dirigentenprijs van het Forum Dirigieren des Deutschen Musikrates. Ze was tevens finaliste van internationale wedstrijden zoals de Donatella Flick Competition, alsook van de Malko Competition in 2012 waar ze de derde prijs in de wacht sleepte.

Christianne Stotijn
De carrière van de Nederlandse Christianne Stotijn werd diep beïnvloed door de onlangs overleden maestro Bernard Haitink. Onder zijn leiding zong ze met het Koninklijk Concertgebouworkest en met de symfonische orkesten van Boston, Chicago en Londen.
Sinds 2014 leidt Christianne Stotijn de Udo Reinemann International Masterclasses, een initiatief gesteund door de Munt, en sinds 2021 is ze zangdocente aan de
Hochschule für Musik te Würzburg.

Ze vertolkte heel wat sleutelrollen in de opera, stelde educatieve programma’s samen en behaalde diverse prijzen, waaronder de prestigieuze ECHO Rising Stars Award 
2005-2006 en de Nederlandse Muziekprijs in 2008. Het Mahler-repertoire is haar op het lijf geschreven, een liedzangeres pur sang! 

Peter Gijsbertsen
De Nederlander Peter Gijsbertsen kreeg in 2018 de Nederlandse Muziekprijs, de hoogste onderscheiding die door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aan een musicus, werkzaam in de klassieke muziek, wordt uitgereikt. Daarvoor ontving hij reeds de John Christie Award en won drie prijzen op het Internationaal Vocalisten Concours, waaronder de hoofdprijs voor Lied.

Recent schitterde hij in het Kursaal Oostende in Die Schöpfung van Haydn. Hij is actief als operazanger, oratoriumzanger en recitalzanger. Zijn heldere tenor is te horen op opnames van liederen van Schubert, Clara en Robert Schumann, Strauss, Duparc en Mortelmans.