Antwerp Symphony Orchestra

Hadelich serveert Sibelius

16:15: Inleiding Frank Pauwels in de Ridderzaal
17:00: Concert

Uitvoerders

Antwerp Symphony Orchestra
Dima Slobodeniouk, muzikale leiding
Augustin Hadelich, viool

Programma

Joseph Haydn (1732-1809) | Symfonie nr. 22 in Es, "De Filiosoof"
     Adagio – Presto – Menuet – Presto
Jean Sibelius (1865-1957) | Vioolconcert in d, opus 47
     Allegro moderato – Adagio di molto – Allegro, ma non tanto

***pauze***

Sergej Prokofjev (1891-1953) | Symfonie nr. 7 in cis, opus 131
     Moderato – Allegretto – Andante espressivo – Vivace

Biografieën

Antwerp Symphony Orchestra 
Het Antwerp Symphony heeft de vermaarde Koningin Elisabethzaal in Antwerpen als thuisbasis en brengt concerten op de grootste podia in binnen- en buitenland. Dankzij eigen concertreeksen in o.m. Brugge, Gent en Brussel bekleedt het orkest een prominente positie in Vlaanderen. In het buitenland wordt het Antwerp Symphony uitgenodigd door de belangrijkste huizen en internationale concertreizen door Europa en Azië vormen een constante in de kalender. Naast zijn reguliere concerten creëerde het Antwerp Symphony een uitgebreid aanbod aan educatieve en sociale projecten, waarmee het orkest kinderen, jongeren en mensen met verschillende achtergronden doorheen de symfonische klankenwereld gidst. Het Antwerp Symphony maakt opnames voor gerenommeerde klassieke labels en richtte ook een eigen label op, waarin het focust op het grote orkestrepertoire, Belgische muziek en hedendaags klassiek.

Dima Slobodeniouk
De in Moskou geboren Dima Slobodeniouk werkte recent samen met gerenommeerde orkesten als de Berliner Philharmoniker, het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, het Bayerische Staatsorchester, het Gewandhausorchester Leipzig, het London Philharmonic Orchestra, het Concertgebouworkest, het Boston Symphony
Orchestra, het London Symphony Orchestra en het hr-Sinfonieorchester Frankfurt. Dima Slobodeniouk werkte samen met solisten als Barbara Hannigan, Baiba Skride, Isabelle Faust, Patricia Kopatchinskaya, Leif Ove Andsnes, Khatia Buniatishvili, Vilde Frang, Yuja Wang en Frank Peter Zimmermann. Van 2016 tot 2021 was Dima Slobodeniouk chef-dirigent van het Lahti Symfonie Orkest en artistiek directeur van het Sibelius Festival. Met dit concert maakt Slobodeniouk zijn debuut bij het Antwerp Symphony Orchestra.

Augustin Hadelich
De Amerikaanse violist Augustin Hadelich won vroeg in zijn carrière de International Violin Competition in Indianapolis. Hij kreeg hij een Avery Fisher Career Grant, de Warner Music Prize, een Grammy Award en een Borletti-Buitoni Trust Fellowship. Inmiddels soleerde Hadelich bij ’s werelds grootste orkesten, waaronder het Boston Symphony Orchestra, het Chicago Symphony Orchestra, het Cleveland Orchestra, de New York Philharmonic, het London Philharmonic Orchestra, de radio-orkesten van Keulen, Stuttgart en Frankfurt, de Hong Kong Philharmonic en het NHK Symphony Orchestra in Tokio. 

Als solist deelde hij het podium met dirigenten als Alan Gilbert, Manfred Honeck, Klaus Mäkelä, Andris Nelsons, Andrés Orozco-Estrada, Vasily Petrenko, Esa-Pekka Salonen, Edo de Waart en Jaap van Zweden. Op cd is hij te beluisteren in de vioolconcerten van Tsjaikovski, Lalo, Sibelius, Adès en Dutilleux (Grammy Award 2016) en Bach. In 2018 door Musical America uitgeroepen tot ‘Instrumentalist of the Year’. 

Programmatoelichting

Haydn
Joseph Haydn stond - samen met Mozart en Beethoven - aan de wieg van wat we de Weense klassieke stijl zijn gaan noemen. En toch speelden de eerste decennia van Haydns carrière zich meestal niet in het grote Wenen af, maar in de provincie. Vanaf 1761 was Haydn als (vice-)kapelmeester verbonden aan het hof van Esterházy. Hier zou hij de grondslagen leggen voor twee prestigieuze genres: het strijkkwartet en de symfonie. 

De Esterházy’s waren grote cultuurliefhebbers en beschikten over een vorstelijk orkest. In Eszterháza, het  Hongaarse Versailles dat de Esterházy’s hebben laten bouwen, was er een concertzaal voor 400 man. Haydn sloofde zich tot de dood van Nikolaus Esterházy in 1790 bijna dertig jaar lang uit als dirigent en componist van vele symfonieën en opera’s, terwijl hij daarnaast zijn meesterschap bevocht in strijkkwartetten, trio’s en sonates. Hoewel Haydn toen weinig contact had met grote muziekcentra als Wenen, verwierf hij toch faam door de vele voorname gasten die bij de vorst op bezoek kwamen. Nikolaus’ opvolger Prins Anton doekte de kapel echter op en Haydn, met behoud van pensioen en formeel nog steeds in dienst van Eszterháza, verkreeg de vrijheid.

Haydn was voortdurend bezig met het componeren van nieuwe werken voor het gebruik door zijn musici en voor het plezier van zijn prins, waarbij hij een verbazingwekkend hoog niveau van compositie handhaafde te midden van een bijna onvoorstelbare productiviteit. Voor de Esterházy’s leverde hij zo’n 25 symfonieën af. Ze vertonen een grote verscheidenheid qua stijl, qua concept en qua orkestbehandeling. Hun stilistisch elan en virtuoze schittering zijn toe te schrijven aan de glans van het hof en aan de professionele kwaliteiten van de musici waarover Haydn er beschikte. Zoals Haydn zich herinnerde over deze jaren, in een interview met zijn biograaf Georg August Griesinger: ,,Mijn vorst was tevreden met al mijn inspanningen. Ik was verzekerd van applaus en kon, als hoofd van een orkest, experimenteren, uitvinden wat het effect versterkte en afzwakte, met andere woorden, verbeteren, toevoegen, schrappen en uitproberen. Omdat ik afgesloten was van de wereld, kon niemand in mijn omgeving mij ergeren en verwarren, en dus was ik voorbestemd voor originaliteit.’’

Symfonie nr. 22 in Es uit 1764 had tijdens het leven van de componist al de bijnaam "De Filosoof" had gekregen vanwege de soberheid en formaliteit van het openingsdeel. Haydn opent met twee instrumentengroepen- de Franse hoorns en Engelse hoorns (die in feite althobo’s zijn) – die met elkaar dialogeren, een soort vraag en antwoord als in een filosofisch debat. De stijl van dit Adagio doet denken aan het oude koraalvoorspel, waarbij het thema antifonaal in lange noten wordt gepresenteerd door gepaarde Franse hoorns en Engelse hoorns boven een slepende strijkersbegeleiding. 

De orkestratie van Haydns Symfonie nr. 22 is uniek onder zijn symfonieën: hoge houtblazers worden geheel vermeden en er worden alleen paren Engelse hoorns en (Franse) hoorns gebruikt, naast de gebruikelijke strijkers, plus fagot en klavier continuo. De resulterende klankwereld is opvallend en suggestief, maar de zeldzaamheid van Engelse hoorns zou dit stuk ontoegankelijk hebben gemaakt voor veel orkesten uit die tijd. Dit gaf aanleiding tot alternatieve versies. 

Sibelius
Sibelius droomde in zijn jeugd van een carrière als vioolvirtuoos. Podiumangst en alcoholproblemen verhinderden hem die carrière te verwezenlijken. Toen duidelijk werd dat een dergelijke ambitie niet gerealiseerd kon worden, zou hij zijn fascinatie voor het instrument kanaliseren door voor zijn geliefde instrument te componeren.

Met het vioolconcert schreef hij een regelrechte kaskraker. Maar, maar, maar. Hij begon het vioolconcert  vorm te geven in Helsinki in 1903,  op het hoogtepunt van zijn kunnen. Op dat moment  verkeerde hij in een alcoholcrisis, had hij stijgende schulden en onvermijdelijke huiselijke problemen. De eerste versie voldeed niet helemaal aan de verwachtingen en de creatie in 1904 door een orkest en solist die berekend waren op hun taak, lokten negatieve reacties uit. Volgens de Sibelius gunstig gezinde muziekcriticus Flodin ‘’was het werk een geforceerde poging om zeker geen concert te componeren dat als een orkestwerk met obligate vioolpartij zou overkomen, maar liet Sibelius de solist de hele tijd de alleenheerser zijn met de gebruikelijke pracht en praal. Op die manier kwam hij met niets nieuws op de proppen en ging het schip ten onder.’’

Sibelius nam de kritiek ter harte, nam het concert terug en herzag het. Veel virtuoos passagewerk werd geschrapt en het orkest kreeg een grotere rol toebedeeld. Het werd zijn enige meesterwerk voor ‘zijn’ instrument.

Het concerto is, in de lijn van het romantische concept, sterk solistisch gedacht (dit in tegenstelling tot Brahms’ Vioolconcerto, dat symfonisch is gedacht). In het eerste deel valt vooral het lyrische, meditatieve karakter op dat uitgaat van de solopartij, terwijl de krachtige ritmiek door het orkest wordt aangeleverd. Sibelius stelt alles in het werk om de donkergekleurde orkestpassages effectvol te laten contrasteren met de lyrische verzuchtingen van de soloviool.
 
Het trage middendeel verkent een rijk kleurenpalet, waarbij de lange, expressieve lijnen van de solist nadien worden overgenomen door het orkest. Van het slotdeel – ooit omschreven als een ‘polonaise voor ijsberen’ – wordt gezegd: ‘snel, natuurlijk, maar niet sneller dan het perfect kan gespeeld worden von oben’. Naast het bemeesteren van de hoge technische vereisten staat de solist ook voor een andere, grotere uitdaging: ervoor zorgen dat dit breed uitgesponnen concerto muzikaal coherent blijft. Uiteindelijk slaagde Sibelius er in een ideale balans te vinden tussen instrumentale brille en de meer puur muzikale, structurele en emotionele parameters.

Prokofjev
Prokofjev leefde tussen 1918 en 1933 buiten Rusland. De Oktoberrevolutie van 1917 had een emigratiegolf veroorzaakt, waaronder zich heel wat kunstenraars en intellectuelen bevonden. Prokofjev was echter, anders dan collega’s als Stravinski en Rachmaninov, met een officiële toelating uit Rusland vertrokken. Prokofjev en zijn gezin konden zich in 1936 permanent in Moskou vestigen, nadat ze de afgelopen vier jaar heen en weer waren verhuisd tussen Moskou en Parijs.  In die jaren produceerde de componist enkele van zijn grootste muziekwerken, waaronder de balletpartituur Romeo en Julia, de filmmuziek Lieutenant Kijé en Alexander Nevsky, de opera Oorlog en Vrede, en de Symfonie nr. 5. Elk van deze werken bevestigde zijn positie als één van de belangrijkste Sovjet-Russische componisten, een figuur van internationale allure. 

Maar een gebeurtenis in 1948 die aanvankelijk niets met Prokofjev te maken had, zette dat alles op losse schroeven. De première van een nieuwe opera van een jonge componist in het Bolshoi Theater in Moskou was de lucifer die als het ware in het kruitmagazijn werd gegooid. Stalin zat in het publiek en was woedend over de onbedoelde verheerlijking van een van zijn meest gehate rivalen. In 1948, na een bijeenkomst van Sovjetcomponisten bijeengeroepen door Andrej Zjdanov, vaardigde het Politburo een resolutie uit waarin onder meer Prokofjev, Sjostakovitsj en Chatsjatoerjan aangevallen werden wegens het produceren van "antidemocratisch formalisme". Een aantal van hun werken "deden afstand van de basisprincipes van de klassieke muziek" ten gunste van "warrige, zenuwslopende geluiden die muziek in kakofonie veranderden". In de zuiveringen van musici die volgden, werden veel minder prominente figuren gearresteerd. Ook Prokofjevs eerste vrouw Lina werd opgepakt (ze waren in 1941 gescheiden), beschuldigd van spionage en naar Siberië gestuurd. 

De resterende vijf jaar van zijn leven zou Prokofiev in armoede en angst leven, soms op de rand van de hongerdood. Maar hij bleef componeren tot het bittere einde. In zijn laatste werken keert Prokofjev terug naar een veilige, heldere en toegankelijke stijl, zonder evenwel in het formalistische lyricisme van de officiële doctrine te vervallen. In 1952 kreeg Prokofjev van de staat de opdracht een stuk te componeren als onderdeel van een radio-uitzending voor kinderen. De componist was zijn reputatie en zijn staatspensioen kwijtgeraakt. Maar in een poging een uitweg uit zijn financiële ellende te vinden, begon hij te werken aan een 7e symfonie in de hoop de Stalin Prijs te winnen. Tegen de tijd dat hij aan deze commissie begon, was hij ernstig ziek. Toch ontstak het idee om voor kinderen te schrijven voldoende in zijn geest om te creëren wat zijn magnifieke Zevende symfonie werd, een die vertelt over twee harten: de oudste die in wezen gebroken was, en de andere die zich de onschuld en lichtzinnigheid van de kindertijd herinnert.

De partituur bestaat uit vier delen. De eenvoud waarnaar Prokofiev aanvankelijk streefde, blijkt uit het eerste deel (Moderato). Het tweede deel (Allegretto) is een prachtige wals met volle strijkerssecties en golvende blazers. De eenvoud is op de achtergrond geraakt. Het derde deel (Andante expressivo) verliest de eenvoud niet in de muziek maar in de emoties. Elke noot is beladen met Prokofjevs emoties die uit zijn leven in armoede voortkwamen. De muziek danst in dit derde deel tussen fantasiedroom en gruwelijke nachtmerrie, waarbij de luisteraar aan het eind wakker wordt, dankbaar dat het slechts een droom was. Het vierde deel (Vivace) is een afrondend muzikaal uitstapje, snel en levendig. En toch eindigt het, net als het derde deel, op tonen van verlangen en wanhoop.

De symfonie eindigde oorspronkelijk op deze droevige noten, maar Prokofjev werd door Samosud (een Russische dirigent) ervan overtuigd om een optimistisch en triomfantelijk coda aan de finale toe te voegen. Samosud was ervan overtuigd dat dit Prokofiev de Stalinprijs zou opleveren (wat niet is gebeurd). Prokofjev voegde de energieke noten alleen toe vanwege de verlokking van het prijzengeld; hij zou tegen Samosud hebben gezegd: "Maar Slava, jij zult veel langer leven dan ik, en jij moet ervoor zorgen dat dit nieuwe slot na mij nooit meer bestaat." Vanwaar akte.